Afet Zararlarını Azaltmak: Nasıl? – Bölüm II

Bölüm II: Dayanışma Yöntemleri

Doğal, ekonomik ya da diğer kaynaklı afet ve kriz ortamlarında en çok işe yarayacak olan araçlardan birisi “dayanışma”dır. Doğal, ekonomik, sağlık ya da diğer kaynaklı herhangi bir afet halindeki kimi ortak sonuçlar (kimsesizlik, işsizlik, çaresizlik, depresyon, korku, barınma ve beslenme gibi temel ihtiyaç sorunları) karşısında dayanışma ilk başvurulacak çarelerdendir.

“Bilgi paylaştıkça artar, endişeler ise azalır!”, dayanışma kavramının özüdür. “Benzer endişeler”e sahip kişiler aralarında dayanışma arttıkça endişelerinin azaldığı, onların yerini bilgi ve karşılıklı güvenin aldığı bilinen bir olgudur. Bu rehberde bir de “çapraz endişelere” sahip kişiler arasındaki dayanışma türleri konu edilmektedir.

Örneğin, bir deprem sonrasında barınma sorunu yaşayacağı baştan belli olan iki kişi ya da iki aile, kirasını ancak birlikte ödeyebilecekleri bir ev tutup birlikte yaşamak gibi bir karara vararak endişelerini bir ölçüde giderebilirler.

Diğer yandan farklı endişelere sahip kişi ve aileler de aralarında çapraz anlaşmalar yapabilirler. Örneğin, Ali bey, eşi ve iki genç çocuktan oluşan ailesinin barınma endişesine karşı, Mehmet bey, eşi ve bedensel engelli annesinden oluşan ailenin ise deprem sırasında engelli aile bireyinin daha güvenli yazlık evlerine erişim sırasında yardım ihtiyacı endişeleri vardır.

Ali bey ailesinin gençleri Mehmet bey’in annesinin yazlık eve nakline yardımları karşılığı, Ali bey ailesinin barınma endişelerinin giderilebilmesi ise çapraz dayanışmaya bir örnektir. Kişi ve ailelerin deprem öncesi, deprem sırası ve sonrasındaki olası ihtiyaçları ile kimi imkanları’na ait örnekler Ek-A’da gösterilmiştir.

Bu rehber, dayanışma araçlarının ancak bir bölümünü kapsamakta olup amaç, yurttaşların da katkılarıyla giderek zenginleşip işlevselliği artabilecek olan bir yaşayan rehber oluşturmaktır. Tüm içerik bu anlayışla değerlendirilmelidir.

1. Dayanışma nedir?

Anlamı genelde bellidir; bu belge özelinde ise, bir kriz sırasında ve sonrasında, ihtiyaç duyulabilecek kimi “imkanlar”a sahip olanlarla olmayanlar arasındaki yardımlaşma’dır. Bu “imkanlar” fiziki, mali, bilgileşim, girişimcilik, örgütlenme, istihdam ve diğer kategorilerde olabilir.

2. Varılmak İstenilen Nokta

Kalabalık şehirler insanların en yalnız oldukları, bu nedenle de dayanışmanın en zayıf olduğu yerlerdir. Diğer yandan, giderek artacağı beklenen iklimsel anormallikler nedeniyle de dayanışmaya en çok ihtiyaç olan yerler yine bu kalabalık kentlerdir.

Yerel yönetimler bu durumda yeni bir hizmet alanı ile yükümlü hale gelecektir: Birbiriyle etkileşim içindeki insan topluluklarının oluşumu için özendirici ortamlar hazırlamak! (Nitekim, hemşehri derneklerinin çeşitli amaçları içinde en baskın olanı “kalabalık ve risklerle dolu bir ortamda yalnız kalmamak”tır).

Böylece oluşması umulan etkileşim içindeki topluluklar arasında doğal olarak, ihtiyaçlara ve imkanlara dayalı çapraz dayanışma ilişkilerinin doğması, bu ilişkilerin de herhangi bir afet halinde zarar azaltıcı etki yapmaları dolaylı olarak sağlanmış olacaktır.

3. Bugün nereden başlamalı?

Bugün için, açıklanan “birbiriyle etkileşim içinde topluluklar” henüz yeterince mevcut değil. Ama yine de, yakın aile bireyleri, akraba ve hısımlar arasında belki küçük girişimlerle canlanabilecek potansiyel bağlar vardır. O halde, mevcut olanla başlamak gerekiyor.

a. İhtiyaç ve imkanlarınızın belirlenmesi

Her kişi veya aile kendi arasında görüşme (beyin fırtınası diyelim) yoluyla deprem öncesi, deprem sırası ve deprem sonrası aşamalarındaki muhtemel önemli ihtiyaçlarını tespit ederler.

Örneğin, “deprem sonrası doğabilecek ortamda temini zor olabilecek şeyler nelerdir ve şimdiden ne yapmalıyız?”, “depremi ilk hissettiğimizde ilk yapacağımız ve doğabilecek sorunları önleyecek eylem nedir ve bu konularda kim ne yapmalı?”, “farklı yerlerdeyken birbirimizle nasıl haberleşeceğiz?” gibi soruların her biri en az bir ihtiyaca karşılık gelir.

b. İnsanlar dayanışmaya nasıl ikna edilebilirler?

Kişilerin ihtiyaçlarını ve bunları giderebilecek imkanları gözden geçirip bunları eşleştirmeleri mantıklı olsa da, herkes bu sistemli çabayı göstermekte aynı derecede istekli olmayabilir. Buna göre şu noktalar yardımcı olabilir:

i. Seyredici Etkisine¹ dikkat! Çoğu kişi, deprem, sel vb doğal afetler öncesi bunların sonuçlarını ve zararlarını azaltmak için somut olarak ne yapmaları gerektiğini düşünmeyerek ya da birilerinin nasıl olsa yardım edeceğini düşünerek rahatlama yolunu seçer.

Böyle bir tutuma yol açan nedenlerden birisi de, depreme hazırlığın genellikle binaların dönüştürülmesi veya güçlendirilmesiyle sınırlı olarak anlaşılmasıdır. Esas önemli olanlar ise, bireylerin kendileriyle ilgili alışkanlıkları’nı dönüştürmeleri ve başkalarıyla dayanışmaları’nı güçlendirmeleridir². Bunu en iyi bilenler, bu tür bir acı deneyim geçirmiş olanlardır.

Bu tür bir deneyimden geçmiş onların deneyimlerini izlemek³, kısa bir süre dahi konuşmak, dayanışmanın öneminin anlaşılmasına ve kişilerin ikna olmalarına yetecektir.

ii. Yabancı ülkelerdeki dayanışma uygulamaları⁴: Yurtdışındaki uygulamalar oraların koşullara bağlı ise de, o DA’ndan esinlenerek yerel koşullara uygulanabilecekler konusunda ikna edicilik sağlanabilir.

iii. İbadethaneler: Gerekli kurum ve kişilerle görüşülerek, Dayanışma Araçlarının cami, cemevi ve diğer ibadethanelerde anlatılması; ayrıca da yeni fikirlerle zenginleştirme sağlanabilir.

c. Dayanışma Sözleşmeleri (DS) yapılması

“Sözleşme” deyimi ile kastedilen tamamen gündelik anlamdadır; “birlikte tiyatroya gitmeye sözleştik”, “bir daha birbirimizi kızdırmamaya sözleştik” vbg onlarca sözleşme benzeri gayrı resmi sözleşmeler.

Dayanışma Araçları: Sekiz kategori altında bazı örnekler Ek-B’de sunulmaktadır. Gerek bunları kullanarak gerekse bunların sizde çağrıştırdığı yeni araçlar kullanarak, yukarıda açıklanan aile, akraba, hısım, site veya apartman komşuları ile DS yapabilirsiniz.

Bunları yazmanız, karşılıklı unutma ihtimallerini azaltmak ya da zaman içinde ciddiyetlerinin azalmasını önlemeye yarayacaktır.

Kritik Halka, eşleştirmedir: Bu nedenle, olabildiğince genişçe (50 kişi kadar) bir grup olarak bir araya gelip bir beyin fırtınası yaparak, “imkan-ihtiyaç tespiti ve eşleştirmesi”ni gerçekleştirebilirler.
İhtiyaçlar her zaman imkanlardan fazladır. Bu nedenle ihtiyaçları giderebilecek imkanlar bulunamayabilir. Bu gibi durumlarda kişiler, yeni ihtiyaç giderme yolları geliştirmek zorundadırlar. Örneğin:

i. Kent Aklı’ndan yararlanmak: İstanbul, İzmir, Ankara gibi kozmopolit kentlerin sorunlarının çözüm ve çözülmesinde en güvenilir kaynak, kentlerin Birleşik Akılları’na⁵ başvurmaktır. Örneğin İstanbulda olası Deprem zararlarının azaltılması açısından 16+ milyonluk kentin birleşik aklı muhtemelen yaratıcı öneriler üretecektir. Bu akılları harekete geçirmek için mevcut araç ise hemen her kentteki Kent Konseyleri’dir.

ii. Deprem Şahitleri Ağı oluşturmak: Gerek 17 Ağustos Gölcük, gerek 30 Ekim 2020 İzmir depremlerini yaşayanlar, “hangi ihtiyaçların hangi imkanlarla birleşebileceğini ilk elden yaşamış” olanlardır.

Bu kişiler arasında -kısmen internet, kısmen diğer yollanla- bir ağ oluşturulması, başka afetler içinde benzer yöntemlerin kullanımına yol gösterecek bir yoldur.

iii. İmece: İhtiyacını gideremeyecek olanlar arasındaki, kırsal kesimde sıklıkla kullanılan imece iyi bir örnektir.

iv. Sponsor arama: Semtin imkanı geniş iş insanları bu konuda sosyal sorumluluk gereği olarak ihtiyaçlarını gideremeyenlere yardım edebilirler.

d. Dayanışma Sözleşmelerinin denenmesi (egzersizler)

Denenmemiş planlar yok hükmünde sayılmasa da ona yakındır; bu nedenle DS’nin olabildiğince çok denenmesi tavsiye edilir. Bunun iki yararı vardır: (1) Her tekrar sırasında planın eksikleri ortaya çıkar ve düzeltilerek daha mükemmel hale getirilebilir. (2) Sözleşmenin taraflarının ciddiyetleri test edilmiş olur.

4. Bu rehberi zenginleştirici katkılar yapabilirsiniz.

İster rehberin daha kullanışlı hale gelmesi, ister eksik ve/ya yanlış bulduklarınızın düzeltilmesi yoluyla rehberin geliştirilmesine katkı sağlayabilirsiniz.