Yapılabilir Olan ve Olmayan

Rev 3.1, https://bityl.co/Dv8X 

Dünyayı değiştirmeye “yatağını toplamayla” başlamak¹

Dünyayı, hadi olmadı Türkiye’yi ve sonunda da daha küçük bir çevreyi değiştirmek, çoğu kimsenin düşündüğü, belki de çaba harcadığı bir arzu olsa gerekir.

Daha ilerlemeden başparmak kuralı sağlamlığındaki şu ilkeye işaret edilmeli: Yapılması gerekenler, yapılabileceklerce belirlenir. Nelerin yapılabileceği ise -kişi ya da topluluk farketmez- düşünceleri Hayata Geçirme Araçları (HGA) denilebilecek dağarcıkta nelerin bulunduğuna bağlıdır. 

Ama küreselden yerele, oradan da mikro-yerellere inip hedefler birer kişilere varınca bir şeyin farkına varılıyor: Değiştirilmek istenen tutum ve ona bağlı davranışlar, öncelikle bir bilişsel ve de duygusal benimsemeyi gerektiriyor. Bunun dışındaki değişimler -ki miş gibi değişim denilmeli- ya korku ya çıkar beklentisi ya da nadir olarak ani hipnotik etkilenmeler nedeniyle olabilir. K.Kore eski devlet başkanının ölümü nedeniyle rekabetçi ağlama yarışı bunlardan birinciye; öğrencilerin hiç anlamadan tekrar yoluyla zihinlerine kazıdıkları ezberler ya da bir kurumun mensuplarına düzenlenen seminerlerde öğrenmiş taklidi yapanlar ikinciye örneklerdir. 

Tutum ve davranış değişimlerinin bu denli güç olmasının nedeni, onların ya uzun süre içindeki tekrarlar sonunda oluşması (kültür) veya bu yolda işe yarayabilecek bir araç olan “sürekli arayış içinde olma” tutumunun bir kişilik özelliği halinde oluşudur.

Buna göre, sahtekarlığa dayanmayan (özde) değişimler bir benzetmeyle, zihinde bulunmayan bir ipucunun, sorunlar karşısında “ilk başvurulacak kavram ve çözüm elementlerinin depolandığı bölgesi”ne, birer hashtag sadeliğinde kaydedilmesine benzetilebilir. Kısa ifade için buraya İpuçları Belleği denilebilir. İpuçları Belleği muhtemelen bedenin tümüne dağılmış ve akıl daraltıcı ve genişleticileri de içinde barındırır².  

Bu benzetme, bir sorun karşısında nelerin mümkün (yapılabilir), nelerin güç ama yine de yapılabilir ve nelerin gayri mümkün (yapılamaz) olduğunu anlamaya ışık tutabilir.

1. Yapılabilir olanlar, kişilerin İpuçları Belleğine kaydedilmiş bir çözüm elementinin mevcut olduğu ve izlerinin de kişinin tutum ve davranışlarında görünür hale gelmiş olanlardır.
2. Güç ama yapılabilir olanlar, çözüm elementlerinin mevcut, ama izlerinin ancak uzun süreler sonunda görülebilecek zayıflıkta olanlardır.
3. Yapılamaz olanlar ise İpuçları Belleğinde herhangi bir kaydı bulunmayan, üstelik mevcut diğer kayıtlar tarafından ret edilebilecek olanlardır. Örneğin ideolojik bir doktrine inanmış durumdaki bir kişinin İpuçları Belleğine bu doktrine zıt bir anlayış elementinin kaydı mümkün değildir. Korku ve çıkar beklentisi nedeniyle miş gibi davranışlar da benzer şekilde tutum ve davranışlara içtenlikli bir yansımanın söz konusu olamayacağı, bunun yerine sık sık kişilerin diline yansıdığı hallerdir.

Yapılamayacak olanlar bağlamında işaret edilmesi gereken bir nokta, “seferberlik” vb çağrılar şeklinde sık sık rastlanılan “rüya”ların hayal edildiği durumdur³.

İpuçları Belleğine kayıt: Nasıl?

Pratikte hemen herkesin sıklıkla başvurup, sonuç vermeyince de “sanki duvara söylüyorum” şeklinde yakındığı söz konusu kayıt işleminin olası güçlükleri aşağıda açıklanmaya çalışılmıştır:

Herhangi bir şeyi yapabilmenin vazgeçilmez ön koşulu, “yapılacak şeyin önüne geçmiş başka şeyleri yapmaktan vazgeçmek”tir denilebilir⁴. Buna göre, kişinin benimsemesi beklenen bir kavram ve/ya çözüm ipucu ile rekabet edecek bir şeyi İpuçları Belleği’ne yerleştirmesi güçtür. 

Bu rekabet genellikle kişinin odaklanmış ve kaynaklarını (özellikle de zaman ve düşünme gücü) ayırdığı başkaca meşgaleler açısından olabileceği için, böylesi bir rakibin olup olmadığı öncelikle kontrol edilmelidir. 

Böylesi bir rakip varsa, ondan az da olsa kaynak çalmak kolay değildir. Yukarılarda açıklanmaya çalışılan “yapılabilirlik” konusunda ümitsiz bir çaba varsa, kişinin bu imkansızlığa ikna edilmeye çalışılması genellikle sonuç vermez. Bu durumda yapılabilecek şey, o imkansızdan kaynak çalmaya ve onu iyi kullanarak bir ikna tutamağı yaratmaya çalışmak ve zaman içinde imkansızlığın farkına varılmasını ummaktır.

Kazanılabilecek alan içinde önem sırasına göre önerilebilecek olanlar:

(0)  Maksim⁵ kavramının içselleştirilmesi: İpuçları Belleği kavramı maksim kavramıyla yakından ilgilidir. Kişinin bilişsel, sezgisel ve duygusal bileşenlerden oluşan evren tasavvuru⁶ her konudaki uzun açıklamalardan değil, o konuların türetilebileceği maksimlerden (ipuçları) oluşmaktadır.

Bir ipucunun vazgeçilmez özellikleri, gerçeği doğruluk, farklılık ve derinden etkileyicilik’tir.  Doğruluk, etkileyicilik veya sıradışılık uğruna az da olsa, ipucunun doğru olmayan öğeler içermeyişidir. Farklılık ise sıklıkla herkesin kullandığı ifadelerden farklı oluşudur. Ve etkileyicilik ise akılda kalışı en çok etkileyen özelliktir.

Maksim kavramına aşina bir kişi, bu kavramı zihnini organize etmekte kullanır. Maksim kavramını, dilbilimdeki etimolojiye benzetmek mümkündür. Ancak uzun ifadelerle anlatılması mümkün bir kavramın etimolojik kökünü ortaya koymak, o uzun ifadelerle anlatılmak istenenin özünün kavranmasına yol açar.

Bu nedenle, kişiye satılmak istenilen fikirler yerine, o fikirlere ait maksim(ler)in kazandırılmasıyla başlanması güvenli bir strateji sayılabilir. Çeşitli konulardaki maksim örnekleri⁷ incelenerek, yayılmak istenilen fikrin bir veya birkaç maksime çevrilmesi sağlanabilir.

1. Kişinin ihtiyaçlarının belirlenmesi: Kişiye ancak ihtiyaç duyduğu bir şey satılabilir. İyi pazarlamacılar önce ihtiyaç duygusunu satarlarsa da, bu ancak profesyonellerce yapılabilir. İhtiyaçları ise kişilerin psikografik profilleri belirliyor. OCEAN kısa adıyla bilinen (Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, Neuroticism) beş faktör, kişinin ihtiyaç profilini de belirliyor. Bu konuda mevcut ücretli veya ücretsiz testlerden yararlanılabilir. Böylece kişilerin psikografik profillerine uygun ipuçları üretilebilir.
2. Düşünceleri Hayata Geçirme Araçları (HGA) dağarcığı⁸: Kişilerin, başkalarını ikna ve yaygınlaştırma konularındaki becerileri, sahip oldukları HGA dağarcığının zenginliğiyle doğru orantılıdır. Dağarcık ne denli zenginse o denli çeşitli yol ve yöntemler geliştirebilirler. Buna göre HGA dağarcığının zenginleştirilmesi özel önem taşıyor.
3. Fikrin yayılması:
   1. Saklı içerik: Çoğu kimse kendisine doğrudan ne yapacağının söylenmesinden hoşlanmaz ve önerinin doğruluğuna bakmaksızın olumsuz bir tavır takınır. Buna göre İpuçları Belleği’ne yerleşmesi istenilen maksim(ler) doğrudan propaganda ile değil saklı içerik⁹ yoluyla kişilerle karşılaştırılmalı.
   2. Self- servis: Bu bağlamda ikinci ve eşit derecede önemli bir nokta, söz konusu maksim(ler)in kişinin kendince geliştirilmiş¹⁰ fikirler olduğu algısının yaratılmasıdır. 
   3. Bir yaygınlaştırma tekniği: Hoshin Kanri. Yerine göre kullanılabilecek tekniklerden birisi de, fikri yaygınlaştırması beklenen kişi(ler)e gerekli açıklamaların yapılıp, sonra da anladıklarını bir plana dönüştürmeleri ve geriye gelip planlarını, kaynaktaki kişiye anlatarak ne ölçüde hakim olduklarını göstermeleri, gereken düzeltmeleri yapıp tekrar plan yapmaları şeklindeki çevrimdir. Bu nedenle catch-ball (yakar top) tekniği olarak da bilinir. 
4. Ve ipuçlarından tutum ve davranışlara geçiş: Kültürel dönüşümler ancak uzun vadeler içinde gerçekleşebiliyor; bu nedenle de tarihteki devrimlerin büyük çoğunluğu belirli bir süre sonra geriye dönebiliyor. Burada başarısızlığı yaratabilen öğe, yukarıdaki satırlarda değinilen ve korku ve/ya çıkar beklentileri nedeniyle takınılan “miş gibi tutumlar”dır. Bu tür tutumların belirgin işareti “yoğunlukla dile vurmuş olması”, yapılmamış olanın miş gibi yansıtılarak devrimi yapanların dikkatlerinden uzak durabilme amacıdır. Bir kural olarak, İpuçları Belleği’ne yerleşmemiş fikirler, bir süre sonra geri döner ve geri dönene kadar da dillerde yoğunlukla yer alır.

Bir örnek üzerinde deneme!

Adil Yaşam adlı proje, canlı ve cansızlar bütünlüğününün kendini yenileyebilir durumda olabilmesi için, bütünü oluşturan bileşenlerin birbirlerinin haklarını gözetmeleri; içlerinden birisinin bu bütünlüğü bozabilecek bir “yıkıcı bencillik” tutumu içine girmemesi gerektiğini savunuyor¹¹.

Bu denli geniş bir kapsamı içeren amaç, çok sayıda yaşam alanı açısından farklı anlamlara geliyor. Şu zihin haritasında¹² kimi akla gelebilecek yaşam alanlarına göre Adil Yaşam’ın ikişer karşılığı gösterilmiştir.

Bu alanlardan birisini, örneğin 20.4 nolu dala konu olan “Atık Ayrıştırma” (AA diyelim) alanını ele alıp, yukarıda açıklanan metodoloji açısından örneklenirse:

1. Hedef kişi(ler): Aralarında iyi bir iletişim bağı bulunan gruplar¹³, yaygınlaştırma çalışmasının başlatılabileceği nokta olmalıdır. Bu tür gruplar çevre üzerinde etkili olabileceği gibi, kendi içinde de sorunları çözme konusunda daha şanslı olacaklardır. 
2. AA için maksim(ler): İpuçları Belleği’ne yerleştirilmesi önerilebilecek birkaç maksim önerisi şunlar olabilir:
   1. AA ahlakı, “bütün ahlakı”nın bir bileşenidir.
   2. Atıkların ne kadar ayrıştırılmamışsa o kadar zararlısın.
   3. Suları, toprakları kirleten çöpleri değer haline getirmek: AA
   4. Balıkların etleriyle birlikte yediğimiz mikroplastikler, ayrıştırılmamış atıklar nedeniyledir.
   5. Great Pacific Garbage Patch ayrıştırılmamış atıklar nedeniyledir. (Sekizinci kıta lakabı her şeyi anlatıyor ve hiç de abartılı değil. Kaliforniya ve Hawaii arasında uzanan 8nci kıta, Fransa’nın üç katı büyüklüğünde.)

Bunlardan bir veya birkaçı seçilip kullanılabilir.

3. Maksimlerin İpuçları Belleği’ne kaydedilmesi: 
   1. Kişinin kendine buldurma (self-servis) yoluyla:
      1. En etkili yol, kişinin OCEAN profilinin bilinip, zihninde zaten bulunan bir özelliğin kullanılmasıdır.
      2. Maksimlerin İpuçları Belleğine kaydedilmesi için yaratıcı yolların neler olabileceğini konu alan bir eBeyin Fırtınası düzenleyip, ikna edilecek kişiden de katkı istemek ve sonunda o kişinin ürettiği katkıya süzülenler içinde yer vererek.
   2. Saklı içerik yoluyla:
      1. “Saygısızlar” adıyla düşünülen dizi¹⁴ içinde bir bölümün, AA ile ilgili bir saygısızlığa ait bir replik hazırlanmasını istemek,
      2. AA’yı konu alan bir karikatür ve animasyon hazırlanıp, ilgili kişilere de yollanması¹⁵.
      3. İzleyicisi çok olan bir kişinin, yazı veya konuşmasında AA konusuyla ilgili (2.AA için maksimler)de anılan maksimlere değinmesi.

1 Bkz. https://drive.google.com/file/d/19kFFdNZQy5A-Xoalb9NL0UcggJG-Z531/view?usp=sharing

2 Bkz. https://bit.ly/3A4bv0C
3 Bkz. https://tinaztitiz.com/alkislanabilir-ama-imkansiz/
4 Bkz. https://tinaztitiz.com/birseyyapmak-isteyenler-once-birsey-yapmamayi-bilmeli/

5 Bkz. https://www.kavrammutfagi.com/kavram/maksim
6 Bkz. https://www.kavrammutfagi.com/kavram/evren-tasavvuru
7 Bkz. https://ggle.io/3n8L
8 Bkz. https://bit.ly/3yUdaoK
9 Bkz. https://www.kavrammutfagi.com/kavram/sakli-icerik
10 Bkz. https://www.themarginalian.org/2015/05/20/blaise-pascal-pensees-persuasion/

11 Bkz. https://adilyasam.net/misyon-vizyon-degerler/
12 Bkz. http://bit.ly/3Ofqr1k
13 Damon Centola “How Behavior Speads” adlı kitabında bunlara Well Organized Friendship Networks demektedir.

14 Bkz. https://tinaztitiz.com/bu-konu-uzun-bir-dizi-olabilir-saygisizlar/

15 https://adilyasam.net/wp-content/uploads/2022/06/bencillik-aileden.VO%CC%88.jpeg adresindeki karikatür, bu tür araçların ne denli etkileyici olabileceğine bir örnektir. Bu karikatürü görenlerin çoğunda çocukların çevreden kopuk yetiştirilmelerinin bencilliğe yol açtığı yargısı kolayca şekilleniyor.